الماس چیست؟ راهنمای جامع ویژگیها و مشخصات گوهرشناسی
فهرست مقاله
۱. مقدمه: الماس، سختترین و درخشانترین گوهرسنگ جهان
الماس، با درخشش خیرهکننده و سختی بینظیر، همواره مظهر عشق، ثروت و دوام بوده است. این ماده معدنی، که با سیستم کریستالی کیوبیک و ترکیبات شیمیایی خالص کربن (C) شناخته میشود، نه تنها در صنعت جواهرسازی بلکه در کاربردهای پیشرفته صنعتی نیز نقشی حیاتی ایفا میکند.
هدف از این مقاله جامع، ارائه یک مرجع کامل برای درک عمیقتر این گوهرسنگ است؛ از ریشه تاریخی و ویژگیهای شگفتانگیز آن تا نحوه تشکیل، تولید جهانی و روشهای نوین بهسازی.
2. ریشه کلمه و جایگاه الماس در تاریخ ایران و جهان
۲.۱. اتیمولوژی (ریشهشناسی) کلمه الماس
در گذشتههای دور، نامگذاری الماس به دلیل ویژگیهای منحصربهفردش صورت گرفته است. بر اساس کتاب ارزشمند الجماهر فی الجواهر اثر ابوریحان بیرونی، الماس در مناطق مختلف با نامهای متفاوتی شناخته میشد:
- هند: “هیرا”
- یونان و روم: “آماداس” (Amadas)
کلمه “آماداس” در یونانی به معنای شکستناپذیر است و این نام از آن جهت به الماس اطلاق شد که هیچ گوهر دیگری توانایی خراشیدن آن را ندارد. همچنین، در زبان سریانی، الماس را المیاس میگفتند که بهنظر میرسد واژه “الماس” در زبان عربی و فارسی نیز از همین ریشه سریانی گرفته شده باشد.
۲.۲. قیمت الماس در ایران قدیم
بررسی منابع تاریخی نشان میدهد که الماس در ایران قدیم نیز کالایی بسیار ارزشمند و گرانبها بوده است. در کتاب عرایس الجواهر در مورد قیمتگذاری الماس آمده است:
- الماس ۱۵ مثقالی کمیاب تا بیست دینار ارزش داشت.
- الماس خوب مثقالی تا ۲۵۰۰ دینار قیمتگذاری میشد.
تیفاشی نیز قیمت الماس را برای هر قیراط حدود دو دینار نوشته که تقریباً دو برابر قیمت یاقوت در آن زمان بوده است. مصعبی، شاعر ایرانی، نیز در وصف سختی و گرانبهایی الماس چنین میسراید:
جهان همانا فسوسی و بازی / که برکس نپایی و با کس نسازی
چو زهر از چشیدن چو چنگ از شنیدن / چو باد از وزیدن چو الماس گازی
۳. ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی منحصربهفرد الماس
۳.۱. ۶ خصیصه مهم الماس؛ چرا الماس محبوبترین گوهرسنگ است؟
محبوبیت جهانی الماس دلایلی دارد که به طور خلاصه شامل موارد زیر است:
- پایداری شیمیایی: از نظر شیمیایی، الماس در شرایط آزمایشگاهی بسیار پایدار است. با این حال، در دماهای بالا میتواند اکسید شود.
- سختی بینظیر: الماس بهعنوان سختترین کانی در مقیاس موس (عدد ۱۰) ثبت شده است.
- هدایت حرارتی استثنایی: الماس، بههمراه گرافیت و گرافن، بالاترین هدایت حرارتی را در بین مواد طبیعی دارد؛ بیش از 2000 وات بر متر بر کلوین که تقریباً پنج برابر بالاتر از بهترین فلزات مانند مس است.
- عایق الکتریکی قوی: به دلیل نبود الکترون آزاد، الماس عایق الکتریکی بسیار خوبی محسوب میشود.
- پراکندگی نور (دیسپرژن) بالا: این ویژگی باعث تفکیک نور سفید به رنگهای طیف میشود و جلوه آتشین الماس را ایجاد میکند.
- جلای فوقالعاده: جلای آدامانتین (الماسی) آن، هر بینندهای را مجذوب خود میسازد.
۴. آمار و جغرافیای تولید و ذخایر الماس
۴.۱. آمار تولید و ارزآوری الماس در جهان
روند تولید الماس در دو دهه اخیر با یک شیب تقریباً نزولی همراه بوده است. بر اساس آمار، میزان تولید الماس در سال ۲۰۱۱ میلادی به وزن ۱۲۴ میلیون قیراط اعلام شد که ارزش تقریبی آن 14.4 میلیارد دلار بود.
کشورها بر اساس کمیت و کیفیت الماس تولیدی، سهم متفاوتی در بازار جهانی دارند:
- کمیت (وزن): بالاترین کمیت تولید الماس در سال ۲۰۱۱ مربوط به روسیه بوده است.
- کیفیت: باکیفیتترین الماسها از کشور لسوتو (واقع در آفریقای جنوبی) استخراج میشوند.
- ارزآوری و ترکیب کیفیت و کمیت: در مجموع، کشور بوتسوانا با ترکیبی از کمیت و کیفیت بالا، در صدر کشورهای تولیدکننده و ارزآور الماس قرار دارد. در مقابل، الماسهای کنگو کیفیت بالایی ندارند.
۴.۲. ذخایر الماس: اولیه و ثانویه
ذخایر الماس به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
- ذخایر اولیه: محل اصلی تشکیل و استخراج الماس از دل زمین.
- ذخایر ثانویه: محلهایی که الماسهای اولیه توسط عوامل طبیعی (مانند آبها) به آنجا حمل شده و تهنشین شدهاند.
کاهش سرعت آب هنگام ورود به اقیانوسها باعث تهنشست الماس در امتداد سواحل اقیانوسی شده و ذخایر ثانویه را شکل میدهد.
۴.۳. چهار روش و شرط کلیدی برای تشکیل الماس
الماسها معمولاً به چهار روش اصلی در عمق زمین تشکیل میشوند که 99% آنها از طریق روش اول است:
- تشکیل در پنجره الماس: رایجترین روش شکلگیری در گوشته زمین.
- ناشی از فرورانش پوسته اقیانوسی- قارهای.
- ناشی از برخورد سیارک.
- ناشی از سقوط شهابسنگ.
الماسهای شهابسنگی (که معمولاً سیاهرنگ هستند و به کربونادو شهرت دارند) بسیار نادرند. یک نمونه از این الماسها در سال ۲۰۲۲ کشف شد و پس از بررسی ایزوتوپهای کربن و مقدار بالای هیدروژن، منشأ کیهانی آن ثابت شد.
تشکیل الماس در زمین نیازمند چهار شرط اساسی است:
- وجود کراتون آرکئن: کراتونها سازندهای بسیار قدیمی (دوران آرکئن، ۲.۵ تا ۴ میلیارد سال پیش) و پایداری هستند که عمقی بالای ۱۵۰ کیلومتر دارند.
- غنیسازی موضعی کربن: وجود یک گسل بزرگ برای به هم زدن نظم پراکندگی کربن و تمرکز آن ضروری است.
- حضور کیمبرلیت: الماس تشکیلشده در اعماق، نیاز به ماگمای حامل دارد. رایجترین ماگمای حامل الماس، کیمبرلیت است.
- سرعت خروج الماس: صعود ماگما از پنجره الماس به سطح زمین باید با سرعت بسیار بالا اتفاق بیفتد تا الماس فرصت تبدیل شدن مجدد به گرافیت را پیدا نکند.
۵. مشخصات ظاهری، ابعاد و نامهای تجاری الماس
۵.۱. مشخصات ظاهری الماس: رنگ، شفافیت و پدیدهها
الماس در طیف گستردهای از رنگها و شفافیتها یافت میشود:
- شفافیت (Transparency): از شفاف (Transparent) تا مات (Opaque)
- رنگ (Color): معمولاً زرد کمرنگ، قهوهای، خاکستری تا بیرنگ. بهشکل نادر، رنگهای فانتزی (Fancy Color) شامل زردهای تیرهتر، آبیهای روشن یا تیره، سبز، نارنجی، صورتی، قرمز و بنفش دیده میشوند. الماسهای سیاه نیز برای مصارف گوهری تراش میخورند.
- پدیدهها (Phenomena): الماس معمولاً بدون پدیده خاصی است.
۵.۲. تنوع و نامهای تجاری مهم الماسهای فانتزی
برخی نامها و اصطلاحات برای اشاره به انواع خاصی از الماسهای رنگی به کار میروند:
۵.۳. اندازه معمول و روش تراش الماس
الماسها اغلب در بازه مِلِی سایز (Melee Size) تا ۵ قیراط یافت میشوند، هرچند نمونههای تراشخورده با اندازههای چند صد قیراطی نیز وجود دارند. روش رایج تراش الماس، تراش فستدار (Faceted) است.
۶. درجهبندی الماس (4C's) طبق استاندارد GIA
استاندارد GIA (موسسه گوهرشناسی آمریکا) رایجترین معیار برای درجهبندی الماس است.
۶.۱. رنگ (Color) و درجهبندی D تا Z
رنگ الماسهای بیرنگ با مقایسه با الماسهای استاندارد (Master Stone) نمرهدهی میشود:
- D: بدون رنگ (بالاترین کیفیت رنگ).
- Z: زرد کمرنگ.
- رنگهای فانتزی نیز به روشی مشابه نمرهدهی میشوند.
۶.۲. پاکی (Clarity) و دستهبندی از Flawless تا Imperfect (I3)
پاکی الماس با بزرگنمایی ۱۰ برابر بررسی میشود و نمرات زیر را میگیرد:
- Flawless (Fl): بیعیبونقص.
- Internally Flawless (IF): بیعیبونقص از نظر داخلی.
- VVS1, VVS2: بسیار بسیار کم ناپاکی (Very Very Slightly Included).
- VS1, VS2: بسیار کم ناپاکی (Very Slightly Included).
- SI1, SI2: کمی ناپاکی (Slightly Included).
- I1, I2, I3: ناقص یا ناپاکی زیاد (Included).
۷. شناسایی و تمایز الماس از سنگهای مشابه
۷.۱. شاخصههای نوری، طیفسنجی و خواص فیزیکی الماس
طیفسنجی جذبی: 415.5 نانومتر در سری کیپ؛ وقتی با دمای پایین خنک شدهاند، پرتوافکنی و یا حرارتدهی شده باشند، یک خط باریک در 594 نانومتر نشان میدهند.
۷.۲. نکات متمایزکننده الماس از متشابهات صنعتی
برای تشخیص الماس طبیعی از مشابهات مصنوعی (مانند زیرکونیوم کیوبیک، گارنتها، یا الماس مصنوعی) باید از ترکیبی از تستها استفاده کرد:
همچنین، شاخصههایی چون سطح گِردل شکری، فستجانکشنهای تیز، اینکلوژنهای زاویهدار و اینرسی دمایی بالا به تشخیص الماس طبیعی کمک میکنند.
۸. بهسازی (Enhancement) و نگهداری از الماس
بهسازیها روشهایی هستند که برای بهبود ظاهر الماسها (رنگ یا پاکی) انجام میشوند.
۸.۱. انواع روشهای بهسازی الماس
روش اول: پرتوافکنی، اغلب همراه با حرارتدهی
اثر: باعث ایجاد رنگهای، سبز، قهوهای، آبی، زرد، نارنجی، و در موارد خیلی خاص صورتی، بنفش، و قرمز از زرد روشن، قهوهای، و احتمالا الماسهای خاکستری میشود.
شیوع: معمولی
روش تشخیص: طیفسنجی، بزرگنمایی، رسانایی الکتریکی (برای تشخیص طبیعیها از آبیرنگهای بهسازیشده)، رادیواکتیویتی (فقط در سنگهای بسیار کمیاب بهسازیشده با رادیوم)
پایداری: اصولا پایدار هستند، اما دماهای زیاد ممکن است رنگ را تغییر دهد.
نکات مهم در نگهداری:
- دوری از دمای بالا
- سنگهای بهسازیشده با رادویم و پرتوافکنی سیکلترونشده را دوباره پولیش نزنید.
- الماسهای بهسازیشده با رادیوم بهخاطر تشعشعات رادیواکتیوی که دارند، نباید پوشیده شوند.
روش دوم: کوتینگ (coating)
اثر: قوی کردن رنگ طبیعی، رنگهای غیرجذاب را میپوشاند.
شیوع: بعضا دیده میشود.
اصول تشخیص: بزرگنمایی، فیلترهای رنگ
پایداری: کوتینگ میتواند خراش بردارد و یا بین برود.
نکات مهم در نگهداری:
- از حلالها دورنگه داشته شود.
- دوباره پولیش داده نشود.
روش سوم: لیزر دریلینگ و سفیدکردن (bleaching)
اثر: از بین بردن اجزای تاریک، باعث میشود کمتر دیده شوند.
شیوع: معمول
تشخیص: بزرگنمایی
پایداری: پایدار
نکات مهم در نگهداری: اصول مهمی ندارد.
روش چهارم: پر کردن شکستگیهای سنگی که پاکی پایینی دارد.
اثر: شکستگیها کمتر دیده میشوند.
شیوع: بعضا دیده میشود.
تشخیص: بزرگنمایی
پایداری: نامشخص
نکات مهم در نگهداری: از گرما و حلالها دور نگه داشته شود.
۸.۲. دوام و روشهای تمیز کردن صحیح الماس
۹. وضعیت بازار جهانی و منابع اصلی الماس
۹.۱. دسترسی، معروفیت و منابع اصلی تولید الماس
- دسترسی طبیعی: الماسهای بیرنگ به وفور یافت میشوند، اما الماسهای رنگهای فانتزی بسیار محدود و کمیاب هستند.
- معروفیت عمومی: بسیار معروف و مورد توجه عموم.
- اصلیترین منابع: روسیه (اتحاد جماهیر شوروی سابق)، بوتسوانا، آفریقای جنوبی و استرالیا.
- سایر منابع: نامیبیا، سیرالئون، کنگو، برزیل، چین و هند.
۱۰. جمعبندی و ضرورت مشورت با متخصص
با توجه به پیچیدگیهای شناسایی، درجهبندی و روشهای متنوع بهسازی در بازار الماس، برای اطمینان از صحت و ارزش سنگ، لازم است در موارد زیر حتماً از یک متخصص گوهرشناسی مشورت بگیرید:
- الماس بهسازیشده.
- الماس کوتشده.
- الماس لیزر دریلشده.
💥در پایان یک فرصت عالی رو به شما پیشنهاد میکنیم!💥
اگر به دنبال یادگیری عمیق علم گوهرشناسی هستید و میخواهید به یک گوهرشناس خبره تبدیل شوید، مقاله مرجع “چگونه یک گوهرشناس خبره شویم؟” را مطالعه کنید!
نویسنده: پوریا سیروس پور
آموزشهای پیشنهادی تاجرتوانا
۶.۱۹۰.۰۰۰ تومان
این مقالات را نیز بخوانید!
