تاریخچه کاروینگ ایران بسیار قدمت‌دار و برجسته است. کاروینگ (Carving) هنر پیکرتراشی یا حجم‌تراشی روی سنگ‌های بهادار است، یا به‌عبارت‌دیگر حکاکی روی سنگ قیمتی

انواع کاروینگ

کاروینگ‌ها، حکاکی روی سنگ قیمتی به دو دسته عمده تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

کاروینگ اینتلیو (Intaglio Carving)

در این روش حکاکی روی سنگ قیمتی به‌صورت فرورفته هستند.

کاروینگ اینتلیو

کاروینگ کامئو (Cameo Carving)

در این روش حکاکی روی سنگ قیمتی به‌صورت برجسته هستند.

کاروینگ کامئو

اولین در کرمان و مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد

تاریخچه کاروینگ ایران با هنرمندان کرمانی شروع می‌شود.

هنر حکاکی و کاروینگ جنوب شرقی ایران و غرب آسیای میانه به دوره تبادل برنز یعنی هزاره سوم پیش از میلاد برمی‌گردد! از طریق تجزیه‌وتحلیل‌های شمایل‌شناسی و سبکی استدلال می‌شود که پنج مهره استوانه‌ای که از منطقه گنور (Gonur) ترکمنستان پیدا شده، نمونه‌های وارداتی از کرمان هستند. (مِیِر، ویلا، مشکور، کاسانووا، رجیس، 2014)

تصویر تعدادی از این مهره‌های استوانه‌ای در زیر آورده شده است:

مهره کاروینگ استوانه‌ای کرمان 01

مهره کاروینگ استوانه‌ای کرمان 02

مهره کاروینگ استوانه‌ای کرمان 03

هم‌چنین یکی دیگر از آثاری که در تاریخچه کاروینگ، حکاکی روی سنگ قیمتی ایران ماندگار است، باز هم به دوران تبادل برنز مربوط می‌شود و در بین‌النهرین ایران کشف شده و تصویر آن در زیر آمده است:

کاروینگ دوران برنز، کشف‌شده در بین‌النهرین ایران

دوره ساسانیان

همان‌طور که اشاره شد اولین آثار به هزاره سوم پیش از میلاد و به هنرمندان کرمانی رجوع دارد، اما در دوره‌ای از تاریخ ایران، یعنی دوره ساسانیان (قرون هفتم و هشتم میلادی) به‌واسطه ساخت مهرهای گوناگون هنر کاروینگ و مهرتراشی رونق داشت. در واقع دوران ساسانیان یکی از نقاط عطف تاریخچه کاروینگ ایران است.

تعدادی از این آثار در زیر آمده است:

کاروینگ دوران ساسانیان
01

کاروینگ دوران ساسانیان 03

کتاب کنزالاکتساب

اما با بررسی‌هایی که انجام دادم، اولین اثر نوشتاری درخصوص هنر کاروینگ در ایران قدیم را کتاب “کنزالاکتساب” یافتم که به‌صورت منظوم نوشته شده است؛ این کتاب یگانه اثری است که در فن مُهرکنی (که نوعی پیکرتراشی روی سنگ‌ها و یا فلزات است) به فارسی وجود دارد و از قطعات اشعار به اصناف و اوزان مختلف تشکیل شده است. این رساله منظوم، 496 بیت از قصیده، قطعه، رباعی، مثنوی و غزل دارد.

تخصص و اطلاعات دقیق سراینده در هنر مهرکنی از قطعات مختلف اشعار او جلوه می‌کند.

مولف با تخلص رحمتی (رحمتی بن عطاءالله) که در شبه‌قاره و احتمالا در دهلی می‌زیست، این رساله را در سال 1057هـ/ 1647م تالیف کرده است.

رحمتی مرید میرزا محمد فاضل بود که در هنگام نوشتن این رساله در قید حیات بوده است. او دائم از میرزا محمد فاضل نکات عرفانی می‌آموخت.

میرزا فرزندی به نام نورمحمد داشت که او نیز صاحب علم و دانش بود و رحمتی این رساله را برای تربیت و آموزش هنر به او تالیف کرده است.

رحمتی سنی مذهب و عارف مشرب بود و هنر مهرکنی را از پدرش به ارث برده بود.

پدر رحمتی یعنی عطاءالله، خود از مهرکنان و خطاطان و نقاشان ماهر بود و اختراعاتی در فن مهرکنی انجام داده بود.

پیش از این در مهر از نقوش «بیل» استفاده می‌شد، ولی او نقش «بوته» را مطرح کرد.

اگرچه قبل از او ملاحسین نقشی دهلوی، نقش بوته را وضع کرده بود، اما عطاءالله بر زینت آن افزود و مخصوصا گل‌های بی‌طناب را به‌شیوه نوین زینت‌بخش نقش بوته کرد.

هنرمندان مهرکن (کاروینگ‌کار) ایرانی در قرن هفدهم میلادی

رحمتی چهار تن از هنروران عصر جهانگیر و شاه جهان را نام برده که خود را شاگرد آن‌ها می‌دانست:

1. 1. عطاءالله مهرکن (شاگرد علی احمد دهلوی)
   2. خلیل‌الله مهرکن؛
   3. عبدالله مهرکن
   4. بی‌بدل‌خان.

مراحل مهرکنی از دید رحمتی

رحمتی در اشعار خود فنون و مراحل مهرکنی را بیان کرده است که عبارتند از:

• • ضوابط ترکیب مهر؛

• • محسنات ترکیب مهر؛

• • قواعد تحریرکردن مهر؛

• • خالی نمودن مهر؛

• • اصلاح مهر؛

• • قوانین سنبه راندن؛

• • ریزکردن حروف درشت.

یکی از ابزارهای لازم مهرکنی سنبه است، سراینده به چگونگی تیزکردن، ساختن و آب‌دادن آن پرداخته و حتی مشخصات فولادی را بیان کرده که از آن می‌توان سنبه اعلاء ساخت.

بسیار جالب است که سراینده در این مورد نظرهای تخصصی را اظهار داشته است و سفارش‌های لازم به آهن‌گر و سنبه‌ساز کرده که با چه روشی می‌توان بهترین سنبه را ساخت.

ضوابط مهرکنی از دید رحمتی

رحمتی مثل یک باحث وارد و متخصص فن، کلیه ضوابط مهر را در پنج فن بیان کرده است:

1. 1. خوشنویسی (اصل کار)
   2. نقاشی (مدار کار)
   3. شاعری (در کار)
   4. زرگری
   5. کنده‌کاری (برای جلب‌توجه خریدار)

رحمتی ارادت خاصی به خواجه حافظ شیرازی داشت و مقلد غزلیات او بود، از این‌رو عرفان‌دوستی و درویش‌منشی او نمایان بود.

در بخش نهایی رساله، سراینده ابتکاری به خرج داده و 18 غزل از نوع غزلیات خواجه حافظ شیرازی سروده است.

ویژگی این غزلیات در آن است که همه در مضمون مهر و مهرکنی، زرگری، منبت‌کاری، زرنشانی و ملمع‌کاری است ولی فضای تغزل و سبک حافظ در آن‌ها حفظ شده است.

کتاب کنزالاکتساب در تاریخچه کاروینگ ایران، حکاکی روی سنگ قیمتی نقطه پررنگی محسوب می‌شود.

اگر برای یادگیری هنر و مهارت کاروینگ روی سنگ با دو روش کامئو (Cameo) و اینتگلیو (Integlio)، دنبال یک موسسه درجه یک در سطح جهان می‌گردید، ما “مدرسه هنر شهر و اصناف لندن” را پیشنهاد می‌کنیم که می‌توانید برای اطلاعات بیش‌تر به لینک آن، یعنی City and Guilds of London Art School مراجعه کنید.